SŁOWNICZEK

Allochromatyczny - minerał, który choć bezbarwny w stanie czystym, może przybierać  różną barwę na skutek domieszki innych substancji. Przykładem jest rubin, który jest odmianą bezbarwnego w stanie czystym korundu, a staje się czerwony z powodu domieszki chromu.

Asteryzm (gwiazdkowatość) - efekt wizualny w postaci gwiazdy spowodowany odbijaniem światła od drobnych, regularnie ułożonych wrostków w krysztale.

Atom - najmniejsza część pierwiastka, która zachowuje jego własności i nie może być podzielona za pomocą metod chemicznych. Atomy składają się z cząstek elementarnych.

Barwa - jedna z najważniejszych cech minerałów, pozwalająca nieraz na ich łatwe oznaczenie. Jednak pewne minerały zmieniają barwę na skutek zetknięcia się z innymi substancjami. Przykładowo, srebro czarnieje pod wpływem powietrza. Natomiast kwarc i turmalin mogą tworzyć szereg barwnych odmian.

Bliźniaki - dwa lub większa liczba kryształów tego samego minerału, zrośnięte lub przerastające się nawzajem.

Brylant - regularnie oszlifowany diament w kształcie dwóch stykających się ze sobą podstawami piramid. Czasami mówi się też o szlifie brylantowym.

Ciągliwość - zdolność minerału do dużych, trwałych odkształceń pod wpływem działania siły. Najbardziej ciągliwymi minerałami są metale, a zwłaszcza metale szlachetne, takie jak: złoto, srebro oraz platyna.

Cząsteczka - składa się z dwóch lub większej liczby atomów połączonych siłami elektrycznymi.

Fasetki - płaskie ściany szlifowanych kamieni szlachetnych.

Fosforany - związki metali z fosforem oraz tlenem. Autunit jest silnie radioaktywnym fosforanem, który zawiera uran. Apatytu używa się głównie do nawozów sztucznych. Istnieje około 200 minerałów z grupy fosforanów.

Fosforescencja - zjawisko świecenia minerału występujące jeszcze kilka godzin lub dni po ustaniu ich naświetlania. Silną fosforescencję wykazują diament i rubin.

Geoda - owalna lub kulista pustka w skale, na której ścianach narosły kryształy.

Gęstość - wielkość fizyczna wskazująca ile razy dany minerał jest cięższy od wody o tej samej objętości. Np. gęstość aleksandrytu wynosi 3,73 co wskazuje, że jest on 3,73 razy cięższy od wody.

Grupa - minerały można pogrupować pod względem cech budowy oraz właściwości.

Halogenki - grupa obejmująca około 100 minerałów, które powstają przez połączenie jednego z halogenów - fluoru, chloru, bromu lub jodu z minerałami - glinem, wapniem, miedzią, ołowiem, magnezem, potasem, srebrem lub strontem. Halogenki są zwykle dość miękkie. Na dodatek są pospolite w przyrodzie. Najbardziej znanymi przykładami są fluoryt oraz halit. Fluoryt stosuje się do produkcji kwasu fluorowodorowego i jest ważny dla przemysłu tworzyw sztucznych oraz optycznego. Halit jest głównym źródłem soli kuchennej.

Idiochromatyczny - minerał o barwie własnej, a nie wywołanych obecnością obcych zanieczyszczeń. Przykładami są lazuryt oraz turkus.

Inkluzje (wrostki) - ciała obce (stałe, ciekłe lub gazowe) zawarte w masie kryształu. Najczęściej występują w postaci drobnych kryształów. W postaci ciekłej lub gazowej występują rzadziej.

Izomorfizm (równopostaciowość) - zjawisko polegające na tym, że niektóre podobne do siebie związki chemiczne krystalizują w takich samych postaciach. Zjawisko to utrudnia rozpoznanie pewnych minerałów, ponieważ ich kryształy maja takie same kształty.

Jony - elektrycznie naładowane grupy atomów. Jony występują jako części związku chemicznego, który składa się z dwóch lub większej liczby pierwiastków, np. węglanu wapnia.

Kamienie ozdobne (półszlachetne) - mniej cenne i mniej efektowne odmiany minerałów i skał, z których wyrabia się galanterię artystyczną lub wyroby pamiątkarskie.

Kamienie szlachetne - szczególnie rzadkie, piękne i drogocenne odmiany minerałów i skał, z których wyrabia się wyroby pamiątkarskie.

Karat - jednostka wagi kamieni szlachetnych. Jeden karat (skrót: ct) odpowiada 200 mg. Jest także stosowana jako miara czystości złota, lecz w tym przypadku oznaczamy go skrótowo litera K.

Kocie oko - efekt polegający na tym, że w kamieni oszlifowanym w postaci kaboszonu pojawia się wąska smuga światła, która przesuwa się w czasie obracania kamienia. Kamień taki przypomina oko kota z silnie zwężoną źrenicą.

Kowalność - zdolność minerału (głownie metali) do odkształcania się podczas kucia.

Kryształy - chemicznie jednorodne ciała o prawidłowej budowie wewnętrznej. Kryształy różnych minerałów odpowiadają różnym układom krystolograficznym, co powoduje zróżnicowanie ich kształtów i proporcji. Na podstawie cech kryształów możemy często stwierdzić z jakim minerałem mamy do czynienia.

Krzemiany - największa i najbardziej liczna grupa minerałów na Ziemi. Znanych jest około 600 różnych krzemianów. Składają się one z metali połączonych z krzemem i tlenem. Typowe minerały krzemianowe to skalenie, miki (np. muskowit), amfibole (np. tremolit) oraz pyrofillit. Do krzemianów należy wiele kamieni szlachetnych i ozdobnych, takich jak: beryl, nefryt, opal, turmalin oraz onyks. Krzemiany mają zróżnicowane zastoswonia: tremolitu używa się do filtrowania substancji chemicznych oraz soków owocowych, skalenie znajdują zastosowanie w szlifierstwie oraz produkcji farb, szkła oraz ceramiki, muskowit - używany jest jako izolator cieplny oraz elektryczny.

Łupliwość - zdolność kryształu do pękania wzdłuż pewnych określonych płaszczyzn pod wpływem uderzenia, nacisku lub temperatury. Różne minerały mają różna łupliwość. Może być ona doskonała, dobra niewyraźna lub wcale nie występować.

Metameryzm -niektóre minerały zmieniają barwy przy różnym oświetleniu. Przykładowo - aleksandryt - jest zielony w świetle dziennym, lecz staje się czerwony w świetle sztucznym.

Minerały - pierwiastki lub związki chemiczne będące ciałami krystalicznymi, a więc wykazujące uporządkowaną budowę wewnętrzną, powstałe na skutek procesów geologicznych. Minerały mogą mieć postać prawidłowych kryształów lub rozmaitych skupień krystalicznych.

Ogień -nazwą tą określa się silny połysk i grę barw wywołaną dyspersją światła przechodzącego przez kryształ.

Pierwiastki rodzime -pierwiastki, które występują w postaci czystej w przyrodzie. Przykładem sa złoto i srebro rodzime.

Pleochroizm (wielobarwność) -zjawisko zmiany barwy minerału w zależności od rodzaju świtła i kąta jego padania. Odminą pleochroizmu jest dychroizm wykazywany przez aleksandryt.

Pokrój - termin opisujący wygląd zewnętrzny kryształu z uwzględnieniem proporcji jego poszczególnych elementów. Wyróżnia się m. in. pokrój tabliczkowy, blaszkowy, słupkowy, igłowy oraz izometryczny (wymiary kryształu identyczne we wszystkich trzech kierunkach).

Połysk - zjawisko wywołane odbiciem światła od powierzchni minerału. Połysk zależy od współczynnika załamania światła danego minerału. Wyróżnia się połysk metaliczny, półmetaliczny, diamentowy, szklisty, tłusty, żywiczny, perłowy oraz jedwabisty. W przypadku braku połysku mówimy, że minerał jest matowy.

Postać - sposób występowania danego minerału. Minerały mogą wsytepowac w posatci prawidłowo wykształconych kryształów (gdy nic nie przeszkadza w ich wzroście) lub tworzyć skupienia.

Próba - (w odniesieniu do metalu szlachetnego) ilość czystego metalu znajdującego się w jednostce masy stopu.

Przełam - pękanie minerału pod wpływem nacisku uderzenia wzdłuż nierównych, przypadkowych powierzchni. Wyróżnia się przełam nierówny, muszlowy, skorupowy, zadziorowaty itp.

Pseudomorfoza - kryształ, który wypełnił próżnię w skale po innym krysztale, dziedzicząc przy tym kształt swojego poprzednika.

Rysa - Barwa sproszkowanego minerału. Rysę bada się zwykle rozcinając minerał na nieszkliwionej płytce porcelanowej.

Sieć krystaliczna - sposób przestrzennego uporządkowania atomów w obrębie kryształu. Jako komórkę elementarną określa się najmniejszy element sieci krystalicznej, który odpowiada najmniejszej cząsteczce, na którą można rozbić kryształ. Ta z kolei nie może być dalej podzilona i zawsze zachowuje swój kształt.

Skala Mohsa - służy do badania twardości minerałów.

Skały - zespoły różnych minerałów (lub wielu osobników jednego minerału) powstałe na skutek procesów geologicznych. W zależności od warunków powstawania, skały dzielimy na: magmowe, osadowe i metamorficzne.

Skały magmowe (ogniowe) - skały powstałe na skutek stygnięcia krzemianowego stopu skalnego (magmy). Skały te dzieli się na: głębionowe, powstałe na skutek stygnięcia w głębi ziemi (np. granit) oraz wylewne, które powstały z lawy wulkanicznej zastygającej na powierzchni Ziemi (np. bazalt).

Skały metamorficzne (przeobrażone) - skały magmowe lub osadowe, zmienione pod wpływem działania wysokich temperatur i ciśnień. Podczas procesu przeobrażania minerały wchodzące w skład pierwotnej skały ulegają rekrystalizacji w inne minerały.

Skały osadowe - skały powstałe z okruchów innych, starszych skał, albo ze szczątków dawnych organizmów. Materiał osadowy jest zazwyczaj transportowany przez wiatr, wody płynące lub na skutek działania siły grawitacji. Wiele skał osadowych ulega rozpuszczeniu w wodzie i przeniesieniu w inne miejsca, gdzie odbywa się ich ponowne twardnienie.

Siarczany - związki chemiczne, w których jeden lub więcej metali łączy się z siarką oraz tlenem. Istnieje około 130 minerałow z tej grupy, z których najliczniej występuje gips. Gips jest bardzo waznym surowcem w budownictwie (składnik cementu, spoiwo szybkowiążące). Innym minerałem z grupy siarczanów jest baryt, anhydryt oraz celestyn.

Siarczki - związki chemiczne, w których metal albo półmetal łączy się z siarką. Wszystkie matale, za wyjątkiem złota i platyny, łączą się z siarką tworząc sierczki. Wiele z nich, jak galena wykazuje silny metaliczny połysk oraz atrakcyjny kształt kryształów. Siarczki są dobrymi przewodnikami elektryczności. Istnieje ponad 300 minerałow z tej grupy.

Skupienie - zrost wielu osobników kryształów, np. szczotka krystaliczna, stalaktyt, skupienia nerkowate, szkieletowe lub krzaczaste.

Tlenki - związki tlenu z innymi pierwiastkami chemicznymi. Są to pospolite związki chemiczne. Kwarc jest jednym z najwazniejszych tlenków na powierzchni Ziemi. Znajduje on zastosowanie w biżuterii, jako substancja ścierna, w produkcji precyzyjnych mechanizmów zegarków oraz w elektronice. Hematyt jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych minerałów. Sproszkowanego hematytu używa się w szlifierstwie. Jest także używany jako czerwony barwnik.

Twardość - opór, jaki stawia minerał w chwili rysowania jego powierzchni. Do najprostszego oznaczania twardości minerałow służy skala wypracowana przez wideńskiego mineraloga Fridricha Mohsa. Skala ta obejmuje 10 minerałów ułożonych w kolejności od 1 do 10, według wzrastającej twardości. Każdy z tych minerałów może być zarysowany tylko za pomocą minerałów, które zajmują wyższą pozycję w skali. Stosowana w minerologii jest do dziś.

Układ krystolograficzny - Każdy osobnik danego minerału wykazuje taki sam sposób uszeregowania atomów w sieci krystalicznej, niezależnie od tego, gdzie został znaleziony. Wyróżnia się 7 ukłądów krystolograficznych: regularny, jednoskośny, tetragonalny, trójskośny, rombowy, heksagonalny oraz trygonalny.

Węglany - Istnieje ponad 200 minerałow węglanowych, które powstają na skutek połączenia metali z węglem i tlenem. Węglany są rozpuszczalne w kwasie solnym, czemu zazwyczaj towarzyszy wydzielanie się bąbalków gazu. Są one podstawowym skłądnikiem wapieni oraz marmurów. Mają szeroką gamę zastosowań - od budownictwa do produkcji gumy do żucia i antybiotyków.

Wodorotlenki - powstają one z połączenia metalu oraz grupy wodorotlenowej. Wodorotlenki sa zawyczaj  bardzo miękkimi minerałami. Dobrymi przykładami są tu gibbsyt wchodzący w skłąd boksytu oraz geothyt - głowny skłądnik limonitu. Boksyt jest głównym źródłem glinu, natomiast limonit jest bogaty w żelazo.

Wzór chemiczny - Minarały sa pierwiastkami lub związkami chemicznymi. Te ostatnie składają się z pierwiastków, któe wsytępują w ściśle określonych proporcjach. Skład związku chemicznego możemy zapisać za pomoca wzoru, w którym poszczegółnym  pierwiastkom odpowiadają symbole literowe. Przykłądowo chlorek sodu, czyli pospolita sól kuchenna ma wzór NaCl. Oznacza to, że każda cząsteczka soli zawiera jeden atom sodu (Na), połączony z jednym atomem chloru (Cl). Wzory chemiczne często zaeierają również liczby. Rubin i szafir sa odmianami korundu. Wzór chemiczny korundu to Al₂O_3. Oznacza to, że skłąda się on z dwóch atomów glinu (Al), połaczonych z trzema atomami tlenu (O).

Złoża mineralne - nagromadzenie jednego lub kilku minerałów w takiej ilości, która uzasadnia ich wydobycie i wykorzystanie.